Het boek Musch waarmee Jean-Marc van Tol, bekend van zijn Fokke & Sukke-cartoons, debuteert, is van grote klasse. Op een vanzelfsprekende manier neemt hij de lezer van vandaag mee naar het jaar 1650 dat in de vaderlandse geschiedenisboeken vermeld staat om twee belangrijke historische gebeurtenissen rond de jonge Willem II, prins van Oranje-Nassau. Dat is in de eerste plaats de mislukte inname van Amsterdam door de prins, die in de vroege ochtend van 30 juli had moeten gebeuren en in de tweede plaats de plotselinge dood van de 24-jarige Willem II op 6 november 1650.

Beide gebeurtenissen bepalen het leven van Cornelis Musch (1593-1650), de corrupte griffier van de Staten-Generaal. Bij de aanslag op Amsterdam is Musch op het toppunt van zijn macht. Door omkoping, spionage, anoniem gepubliceerde roddels, nepnieuws en intimidatie is hij de belangrijkste man in Den Haag geworden. Hij is adviseur van de prins en heeft diens volledige vertrouwen. De aanval op Amsterdam komt uit zijn koker. Musch weet de prins ervan te overtuigen dat hij door Amsterdam bij verrassing in te nemen en zijn felste tegenstanders in de Staten van Holland op Loevestein gevangen te zetten, de macht van Holland kan inperken en zodoende de Staten -Generaal kan afhouden van een grote bezuiniging op het leger. Na de vrede van Münster was een groot leger in de ogen van Holland (en Amsterdam in het bijzonder) niet langer noodzakelijk. De prins dacht daar anders over. Zijn aanzien en macht waren gebaat bij een groot leger en een hervatting van de oorlog met Spanje.

De inname van Amsterdam mislukt. De intriges en zelfverrijking van Musch worden niet langer getolereerd.  Musch overspeelt zijn hand en de prins laat hem vallen. Wanneer na het overlijden van de prins het Eerste Stadhouderloze Tijdperk begint, is het spel van Musch helemaal uit. In de ochtend van 16 december 1650 wordt hij dood aangetroffen op de zolder van zijn woning.

Gedenkschriften en geheime dagboeken

Van Tol baseert zijn verhaal op De gedenkschriften van Cornelis Musch die ‘nooit in druk verschenen’ zijn. En waar de papieren trouwens gebleven zijn ‘is onbekend’. In het besef dat zijn macht gebroken is, schrijft Musch vóórdat hij een eind aan zijn leven maakt, zijn levensverhaal op. Het is zijn ultieme wraak. Zijn klerk zou zijn verhaal moeten vinden en het had net als zovele andere anonieme stukken van zijn hand in druk verspreid moeten worden. Het zo ontketende schandaal zou veel van zijn tegenstanders mee in de ondergang storten. Deze opzet mislukt. Het verhaal is immers nooit gedrukt. Van Tol laat Musch aan het woord. 20 van de 87 hoofdstukken zijn fragmenten uit Musch’ gedenkschriften. Ze vormen de ruggengraat van Musch.

Behalve op Musch’ Gedenkschriften bouwt Van Tol zijn vertelling ook op de verloren geheime dagboeknotities uit 1650 van graaf Willem-Frederik van Nassau-Dietz (1613-1684), stadhouder van Friesland. Willem Frederik was opperbevelhebber van de troepen van de prins die Amsterdam hadden moeten veroveren. Hij had de ambitie door een huwelijk met prinses Albertine Agnes van Nassau, een zus van Willem II, zijn positie te verbeteren en – na de dood van Willem II - zelf stadhouder van het machtige gewest Holland te worden. Stadhouder van Holland wordt hij niet. Wel mag hij Albertine Agnes trouwen, maar dat gebeurt pas in 1652.

Een derde bron voor Van Tols historische relaas vormen de eveneens nooit teruggevonden memoires over 1650 van graaf Frederik van Dohna (1621-1688), kolonel in het leger van de prins en aanvoerder van een grote legermacht voor Amsterdam.

De ‘authenticiteit’ van fragmenten uit deze bronnen verhoogt Van Tol door ze in zijn boek af te wisselen met brieven, bijvoorbeeld van Johan de Witt, citaten uit Tweeëntachtig jaren, de autobiografie in verzen van raadpensionaris Jacob Cats, en pamfletten die de gebeurtenissen uit 1650 van dichtbij becommentariëren.

De jonge De Witt

Tussen de bovengenoemde ‘authentieke’ historische documenten door vertelt Van Tol het levensverhaal van Johan de Witt in 1650 (met flashbacks naar zijn verleden). Hij doet dat als een alwetende verteller in 24 hoofstukjes, inclusief 4 brieven van Johan en 3 van zijn vader Jacob de Witt (1589-1664), oud-burgemeester van Dordrecht en voor die stad lid van de Staten van Holland. Deze Jacob de Witt werd met een aantal medestanders in de ochtend van 30 juli door Willem II gearresteerd en gevangen gezet op Loevestein. Pogingen van Johan en zijn broer Cornelis de Witt om hun vader vrij te krijgen vormen een rode draad in deze verhaallijn. Een andere constante in dit onderdeel van het verhaal is de twijfel van de jonge jurist Johan tussen een carrière als wiskundige of als politicus. Mooi is hier een ontmoeting van De Witt met Christiaan Huygens die opgeleid tot diplomaat liever wiskundige wordt. Van jong advocaat bij het Hof van Holland, wordt Johan na de dood van Musch die als griffier wordt opgevolgd door de stadspensionaris van Dordrecht, op zijn beurt diens opvolger in Dordrecht. Zijn politieke loopbaan is hiermee van start gegaan. Van Tol weet zo op een knappe manier de politieke en militaire gebeurtenissen van 1650 te verbinden met de persoonlijke geschiedenis van Johan de Witt.

Spanning

Van Tol heeft met Musch een spannend boek geschreven. Natuurlijk is de lezer benieuwd naar of en hoe de aangekondigde dood van de griffier zal plaatsvinden. Dat is al genoeg reden om de roman niet weg te leggen. Maar Van Tol laat ook doorlezen omdat hij de lezer meeneemt in het avontuur dat de aanslag op Amsterdam is. De vraag of het verlangen van graaf Willem Frederik of hij zijn aanbeden Albertine Agnes kan trouwen, vervuld wordt, brengt niet alleen de Willem Frederik in spanning, maar ook de lezer. Ook vragen binnen de familie De Witt (Kunnen we vader vrij krijgen? Hoe zal het hem vergaan in gevangenschap? Kan broer Cornelis nog wel trouwen met Maria van Berckel) stuwen het verhaal en maken het boek tot een page-turner of een serie waarvan je geen aflevering wilt missen.

Historische roman

Op basis van gedenkschriften, dagboeken, brieven en andere bronnen schrijft Van Tol een fascinerende historische roman. Hij weet de lacunes in de bronnen op een natuurlijke manier te vullen. De taal en toon van de hoofdpersonages verschillen niet van hun stem in de wel bewaard gebleven en teruggevonden originele handschriften. Dat is een fraaie prestatie.

Niet alleen de historische gebeurtenissen weet Van Tol overtuigend te beschrijven in zijn roman. Ook de persoonlijke zaken als begroetingen, gesprekken en overpeinzingen geeft Van Tol met een groot inlevingsvermogen weer. De dialogen zijn levensecht. Ook de weergave van de couleur locale is weergaloos. Of de lezer nu meeloopt met De Witt in Den Haag of Dordrecht, met de soldaten verdwaalt op de hei bij Hilversum, het is alles zeer geloofwaardig.

De staatsgreep uit 1650 en het leven van Musch zijn vaker in romans beschreven. Voor het laatst gebeurde dat door A. Alberts in zijn roman Een venster op het buitenhof uit 1987. In zijn bespreking van deze roman in Elsevier (6 februari 1988) vraagt Ton Anbeek zich af waarom er zo weinig moderne romanciers zich wagen aan dit genre. Hij geeft meteen zelf het antwoord: ‘Het componeren van een historische roman vergt studie, een soort intellectuele taaiheid waar niet iedereen toe geneigd zal zijn.’ De historisch letterkundige die Van Tol ook is, bezit deze ‘intellectuele taaiheid’ zeker. Hij moet vele uren van studie in zijn roman gestoken hebben. Zijn historische roman Musch is daar een indrukwekkend resultaat van. Ik kijk vol ongeduld uit naar de volgende delen van deze trilogie.

Constantijn en Christiaan Huygens

Deze bespreking verschijnt op de website van Huygens’ Hofwijck omdat ik deze roman onder de aandacht wil brengen van liefhebbers van Constantijn en Christiaan Huygens. Van Tol geeft in Musch op een overtuigende manier de voornaamste politieke en militaire gebeurtenissen uit 1650 weer. Dat is voor Huygensliefhebbers al voldoende reden om dit boek te lezen. Dat Constantijn Huygens en zijn zoon Christiaan figureren in dit boek is een tweede reden. 

Ad Leerintveld

 

Jean-Marc van Tol, Musch.
Soest, Uitgeverij Catullus, 2018, 510 pp.
Kaarten en plattegronden. [Johan de Witt trilogie I].
Gebonden € 29,95, als paperback € 24, 95.
Ook als e-book leverbaar. Zie: www.johandewitt.nl